مناظره امام رضا با ابوقرة

فرمود: خدا و رسول او داناترند که به چه زبانى با او سخن راند؛ به زبان سریانى یا عبرانى. ابوقرّه با اشاره به زبان خود گفت: فقط از این زبان از شما سؤال مى‌‏کنم! فرمود: سبحان‌اللَّه از این طرز تفکر! و پناه بر خدا در شباهت او به خلق یا تکلّم حضرت حقّ همچون سخنرانان، و لیکن تبارک و تعالى هیچ چیزى مانند او نیست؛ نه گوینده و نه عمل‌‏کننده‌‏اى. پرسید: پس چگونه بوده؟ فرمود: کلام آفریننده‌‏ى مخلوق همچون کلام مخلوق با مخلوق نیست، و نه با حرکت لب و زبان؛ بلکه بدو مى‌‏فرماید: «بشو». و کلام حضرت حقّ با موسى بنا بر مشیت او از امر و نهى بود، بدون آنکه تردّدى در نفس پیش آید. ابوقرّه پرسید: نظر شما در باره کتب [آسمانى‏] چیست؟ فرمود: تورات و انجیل و زبور و فرقان و هر کتابى که نازل شده، همه و همه کلام خداوند است که آن‌ها را براى روشنایى و هدایت جهانیان نازل فرموده، و همه آنها مُحَدَّث (پدیده) مى‌‏باشند، و آن غیر خود خداوند است؛ آنجا که فرماید: «یا آنان را یاد کرد و پندى پدید آورد (طه، ۱۱۳)»؛ و نیز: «آنان را هیچ یاد کرد و پند تازه‌‏اى از پروردگارشان نیاید، مگر اینکه آن را بشنوند، در حالى که بازى مى‌‏کنند (انبیاء)، ۲»، و خود خداوند سبب تمام کتاب‌هایى مى‌‏باشد که نازل فرموده است. ابوقرّه گفت: آیا آن‌ها فنا و نابود نمى‌‏شوند؟ فرمود: اجماع مسلمین است که هرچه جز خدا نابود مى‌‏شود؛ و همه چیز جز خدا فعل او است و تورات و انجیل و زبور و فرقان نیز فعل اویند، آیا نشنیده‌‏اى مردم مى‌‏گویند: «ربّ قرآن» و خود قرآن روز قیامت مى‌‏گوید: «یا ربّ، آن فلانى است- حال اینکه ربّ او را از خودش بهتر مى‏شناسد- روزش عطشان و شبش بیدار بود، شفاعت مرا در باره او بپذیر»؛ و همچنان است کار تورات و انجیل و زبور، و همه آنها مُحَدَّث (پدیده) و مخلوق‌اند. مُحدِّث (پدیدآورنده) آن‌ها کسى است که هیچ‌کس مانند او نیست. و مایه هدایت براى عاقلان است. پس کسى که مى‌‏پندارد پیوسته با او بوده‌‏اند، در اصل مى‌‏گوید که خداوند نخست قدیم و یکتا نیست و کلام پیوسته با او بوده و ابتدایى ندارد و معبود نیست. ابوقرّه گفت: روایت شده‌ است: «تمام آن کتب روز قیامت مى‌‏آیند، در حالى که همه مردمان در زمین بلندى در صفى واحد در برابر ربّ‌العالمین ایستاده‌‏اند و نظاره مى‌‏کنند تا همه آن کتاب‌ها از صحنه قیامت مراجعت به حضرت حقّ کنند؛ زیرا آن‌ها از خدا هستند و جزئى از او مى‏‌باشند. پس به سوى حضرت حقّ مى‌‏روند.» حضرت رضا علیه‌السّلام فرمود: این مانند عقیده نصارا در باره مسیح است که: او روح او است و جزئى از او مى‌‏باشد و در او باز مى‌‏گردد؛ و همین‌گونه مجوس در باره آتش و خورشید معتقدند: آن دو جزئى از خدا بوده و در آن مراجعت مى‌‏کنند. پروردگار ما بسى برتر از آن است که جزءجزء شود یا مختلف باشد؛ و تنها گوناگونى و تألیف از صفات متجزّى است؛ زیرا هر جزءجزءشده‌‏اى در توهّم آید، و کثرت و قلّت، مخلوقى است که دلالت بر خالقى مى‌‏کند که آن را آفریده است. ابوقرّه گفت: روایت شده است: «خداوند دیدار و هم‌سخنى خود را میان دو تن از پیامبران تقسیم فرمود: صحبت را به موسى علیه‌السّلام و رؤیت را به محمّد صلّى اللَّه علیه‌وآله عطا کرد.» حضرت فرمود: پس آنکه از طرف خدا [این مطلب را] به جنّ و انس رسانید که: دیده‌‏ها او را درک نکند، علم مخلوق به او احاطه نیابد، چیزى مانند او نیست، آیا جز محمّد صلّى‌اللَّه‌علیه‌وآله بود؟ گفت: چرا. فرمود: چگونه ممکن است مردى به سوى تمام مخلوق آید و به ایشان گوید که از جانب خدا آمده و آنان را به فرمان خدا به سوى خدا خوانده و بگوید: دیده‌‏ها خدا را در نیابند و علمشان به او احاطه نکند و چیزى مانندش نیست، سپس همین مرد بگوید: من به چشمم خدا را دیدم و به او احاطه علمى پیدا کردم و او به شکل انسان است؟! آیا حیا نمى‌‏کنید؟! زنادقه نتوانستند چنین نسبتى به او دهند که او چیزى از جانب خدا آورد آنگاه از راه دیگر خلاف آن را گوید. ابوقرّه گفت: خدا فرموده: «به‌درستى او را در فرود آمدن دیگرى دید (نجم، ۱۳).» حضرت فرمود: پس از این آیه، آیه‌‏اى است که دلالت بر آنچه پیغمبر دیده مى‌‏کند، خدا فرماید: «دل آنچه را دید، دروغ نشمرد»؛ یعنى دل محمّد آنچه را چشمش دید، دروغ نشمرد. آنگاه خدا آنچه را محمّد دیده، خبر دهد و فرماید: «پیغمبر از آیات بسیار بزرگ پروردگارش دید»، و آیات خدا غیر خود خدا است؛ و باز فرماید: «مردم احاطه علمى به خدا پیدا نکنند»؛ در صورتى که اگر دیدگانْ او را بینند، علمشان به او احاطه کرده و معرفت او واقع شده است. ابوقرّه گفت: پس روایات را تکذیب مى‌‏فرمایید؟ فرمود: هر زمان روایات مخالف قرآن باشند تکذیبشان کنم، و آنچه مسلمین بر آن اتّفاق دارند، این است که احاطه علمى به او پیدا نشود، دیدگان او را ادراک نکنند، چیزى مانند او نیست. و او از آن حضرت علیه‌السّلام، درباره این آیه پرسید: «پاک است آن که بنده خود را شبى از مسجدالحرام به مسجدالاَقصى برد (اِسراء، ۱)». حضرت فرمود: خداوند خبر فرموده که او را برده، سپس علّت آن را فرموده که: «تا برخى از نشانه‌‏هاى خویش را به او بنماییم.» پس آیات خدا غیر از خدا است، پس عذر خود واضح بیان داشته که چرا این کار را انجام داده و چرا نشان داده؛ و فرموده: «پس به کدام سخن پس از [سخن‏] خداى و آیات او ایمان مى‌‏آورند؟ (جاثیه، ۶).» پس خبر داده که آن غیر خدا است. ابوقرّه گفت: پس خدا کجاست؟! حضرت فرمود: «کجا» مکان است، و این پرسش حاضر از غایب است، و خداوند متعال غایب نیست، و هیچ کس بر او وارد نشده، و او به هر مکانى موجود، مدبّر، صانع، حافظ، نگه‌دارنده آسمان‌ها و زمین است. ابوقرّه گفت: مگر او جداى از همه، بالاى آسمان نیست؟ فرمود: او خداى آسمان‌ها و زمین است. او کسى است که در آسمان معبود است و در زمین معبود، و اوست که شما را در زهدان‌ها (رَحِم‌ها) چنان‌که خواهد مى‌‏نگارد و او هرجا که باشید با شماست. اوست که به آسمان پرداخت و آن دودى بود و اوست کسى که به آسمان پرداخت و هفت آسمان بساخت و اوست کسى که بر عرش (در مقام استیلا و تدبیر امور جهان) بر آمد. او بود و خلق نبود و او همان‌گونه بود و آفرینشى در کار نبود، همچون دیگر منتقلین انتقال نمى‌‏یابد. ابوقرّه گفت: چرا هنگام دعا دست‌هاى خود را به آسمان بالا مى‌‏برید؟ فرمود: خداوند هرکدام از بندگان را به نوعى از عبادت استعباد فرموده، و خداوند را پناهگاه و مکان‌هایى براى عبادت است که بدان پناه مى‌‏برند. بندگان خود را ملزم به رعایت گفتار، علم و عمل و توجّه و مانند آنها فرمود. توجّه در نماز به کعبه نمود و حجّ و عمره را برایش توجیه فرمود و مخلوق خود را هنگام دعا و طلب و تضرّع ملزم به بازکردن دستان و بالابردن به سمت آسمان فرمود تا نشان از حال استکانت و بندگى و خوارى در برابر او باشد. ابوقرّه گفت: اهل‌زمین به خداوند نزدیکترند یا فرشتگان؟ فرمود: اگر مراد تو از نزدیکى، وجب و ذراع باشد که تمام اشیاء همگى فعل خداوند مى‌‏باشند. هیچ کدام او را از دیگرى باز نمى‌‏دارد؛ همان طور که بالاترین مخلوق را تدبیر مى‌‏کند، پایینترینشان را نیز اداره مى‌‏کند و بى‌‏هیچ سختى و زحمت و بى‌‏نیاز از هر مشاوره و رنجى، اوّل و آخرشان را یکسان اداره مى‏‌فرماید؛ و اگر مرادت این است که کدام‌یک در وسیله به او نزدیکترند، پس مطیع‌‏ترین آنان به اللَّه مقرّب‌‏ترین ایشان مى‌‏باشد؛ و شما خود روایت کرده‌‏اید که نزدیک‌ترین حالى که بنده به خداوند دارد، حالت سجده است، و نیز اینکه: چهار فرشته که در چهار سمت خلق، بالا و پایین و شرق و غرب آنان مى‌‏باشند، روزى با هم برخورد کرده و هرکدام از دیگرى پرسید و همگى گفتند: «از جانب خدا است، مرا براى فلان مقصود ارسال فرموده» و این مطلب نشان از آن دارد که آن (نزدیکى) در منزلت است، نه تشبیه و تمثیل. ابوقرّه پرسید: آیا قبول دارید که خداوند محمول است؟ فرمود: هر محمولى مفعول است و اضافه‌‏شده بر دیگرى نیازمند است. پس محمول اسم نقصى در لفظ، و حامل فاعل است و آن در لفظ موردمدح مى‌‏باشد، و نیز این کلام گوینده: فوق و زیر و بالا و پایین، و حال‌اینکه خداوند فرموده: «و نیکوترین نام‌ها خداى راست. پس او را بدان‌ها بخوانید (اعراف، ۱۸۰).» و در هیچ قسمت از کتاب‌هاى خود نامش را محمول نخواند؛ بلکه او در خشکى و دریا حامل است و نگهدارنده آسمان‌ها و زمین است، و هرچه جز خدا است، همه محمول است، و تا حال نشنیده‌‏ایم کسى که ایمان به خدا داشته و او را تعظیم نموده در دعایش بگوید: «اى محمول». ابوقرّه گفت: آیا شما این روایت را که: «وقتى خداوند غضب مى‌‏کند، فرشتگان حامل عرش متوجّه خشم خدا شده و سنگینى آن را بر دوش خود در مى‌‏یابند و سجده‌کنان درمی‌افتند، و چون غضب او فروکش کند، عرش سبک شده و به همان جاى قبلى خود مراجعت مى‌‏کنند» دروغ مى‌‏شمارید؟ فرمود: به من بگو ببینم آیا خداوند از آن زمان که بر ابلیس لعن نمود، تا امروز و تا روز قیامت از ابلیس و یارانش خشنود است یا غضبناک؟ گفت: آرى، او بر همه آنان غضبناک است. فرمود: پس چه زمان خشنود مى‌‏شود تا بار عرش بر دوش آنان سبک گردد، در حالى که او در صفت غضب پیوسته بر شیطان و اتباعش ماندگار است؟! سپس حضرت فرمود: واى بر تو، چطور جرئت مى‌‏کنى پروردگار خود را به تغیّر از حالى به حالى دیگر وصف کنى و همان‌که بر مخلوقین جارى مى‌‏شود را بر حضرت حقّ جارى سازى؟! پاک و منزّه است که مخلوق زوال‌پذیر باشد و محلّ تغییر قرار گیرد! صفوان گفت: ابوقرّه از پاسخ‌هاى آن حضرت متحیر شد و از دادن هر جوابى واماند تا برخاسته و رفت.